Lezing op 7 april 2016 te Dendermonde. Dr. Eric Tack is neuroloog verbonden aan het AZ Nikolaas
Rusteloze benensyndroom of Restless Legs’ Syndrome RLS)
- reeds vele jaren bekend, maar tot voor kort slechts weinig aandacht in medische literatuur
- eerst in 1995 werden de criteria voor dit syndroom door een internationale werkgroep vastgesteld
- slaapstoornissen, en dan met name inslaapstoornissen, veroorzaakt door onplezierige sensaties in de benen waardoor een bewegingsdrang met motorische onrust optreedt
- er is vaak sprake van een familiair optreden van dit syndroom. (autosomaal overerfbaar ziektebeeld); meest duidelijk als optredend op jongere leeftijd
RLS-CRITERIA:
- pijnlijke of vervelende tintelingen en nare gevoelens in de ledematen (dewelke niet tot de benen beperkt hoeven te blijven), leidend tot een bewegingsdrang
- rusteloosheid, met een voortdurende neiging te bewegen om genoemde onplezierige sensaties te verhelpen
- toename van bovenbeschreven klachten in rust en afname bij beweging
- de klachten zijn vooral `s avonds en `s nachts uitgesproken aanwezig
PERIODIC LIMB MOVEMENT DISORDER (PLMD)
= periodische bewegingen van de ledematen
- ook wel `periodic limb movement during sleep’ syndroom (PLMS) genoemd
- al dan niet gecombineerd met RLS
- periodiek optredende, zich herhalende, zeer gelijkaardige bewegingen over de benen en, in mindere mate, de armen, doorgaans tijdens de slaap optredend doch ook overdag, in rust
- `s nachts vaak wakker worden en `s ochtends niet uitgerust
- -> uitgesproken (chronische) slapeloosheid en bij sommige een overdreven slaperigheid overdag
= ‘excessive daytime sleepiness’ (EDS)
OORZAKEN VAN RLS
50%: primair ziektebeeld zonder duidelijke oorzaak | |
secundaire oorzaken: | |
nierproblemen (tot 60 % van dialysepatiënten)
ijzertekort bloedarmoede Foliumzuur-tekort Magnesium-tekort Ziekte van Parkinson Geneesmiddelen Cafeïne tricyclische antidepressiva lithium calcium kanaalblokkers neuroleptica |
Reumatoïde arthritis
Spataders en veneuze insufficiëntie ruggenmerg-aandoeningen Polyneuropathie = zenuwvezel-aandoeningen Radiculopathie = zenuwwortel-aandoeningen zwangerschap fors roken overmatig alcoholgebruik Narcolepsie Obstructief slaapapnoe syndroom
|
ONTSTAANSWIJZE
- op ruggenmerg-niveau: ontremming van de motorische zenuwcellen
- reden?
- link met dopamine systeem
- therapeutische effecten van dopaminomimetica
- bij patiënten met de ziekte van Parkinson: typische RLS symptomen tijdens ‘off’
- fMRI: nucleus ruber betrokken bij generatie van de abnormale bewegingen
- gevoelsklachten: thalamische ontregeling
- electrofysiologisch onderzoek: betrokkenheid van de formatio reticularis in de hersenstam.
ERFELIJKHEID
- tot 60% met familiaal voorkomen bij primaire RLS
- autosomaal dominante overerving met variabele expressiviteit
- in sommige families anticipatie
- 1 tweeling studie met voorkomen tot 83.3% bij identieke tweelingen
- Tot nu toe geen duidelijk genetisch beeld:
- genen voor GABA-A receptor subunits
- gen voor alpha1 subunit van de glycine receptor
- genen voor dopaminerge transmissie en metabolisme
- in 1 Frans-Canadese familie : linkage op chromosome 12q, maar niet bevestigd in 2 families in Zuid-Tirol of in 2 Italiaanse families
DIAGNOSE
- RLS: internationaal geaccepteerde criteria voor stellen diagnose – het verhaal is typisch
- Polysomnografie (slaaponderzoek) enkel nodig als gepaard met PLMD
- slapeloosheid of vermoeidheid
- bedgenoten klagen vaak over de nachtelijke bewegingsonrust
- onwillekeurige bewegingen van de benen worden periodiek (PLM) genoemd zodra zich een patroon voordoet waarbij de benen met een interval van minimaal 5 en maximaal 90 seconden 4 of meer keer achtereen steeds gedurende 0.5-5.0 seconden bewogen worden.
- vastgelegd dmv spierregistratie van de voetstrekkers, waarbij naast de PLM’s ook gekeken wordt naar een eventueel verband met wakker worden. Met name hierom is polysomnografie (= polygrafie tijdens de slaap) noodzakelijk.
BEHANDELING
- secundaire RLS of PLMD:
- onderliggende oorzaak (zoals bijvoorbeeld een bloedarmoede)
- provocerende factoren (bepaalde geneesmiddelen)
- soms tijdelijke toestand
- zwangerschap: verdwijnt daarna weer spontaan
- chronische ziektebeelden: helaas geen afdoende behandeling mogelijk
- ziekte van Parkinson
- polyneuropathie
- nierinsufficiëntie
ALGEMENE MAATREGELEN EN ADVIEZEN
- stoppen met roken en alcoholconsumptie
- veel bewegen, maar niet in de avond
- stretchoefeningen
- regelmatig slaap-waak schema
- warme of koude voetbaden
- temperatuur slaapkamer
- aanpassen beddengoed
- slaaphouding aanpassen
PREVENTIEVE MAATREGELEN
- verlagen of uitsluiten van antidepressiva, neuroleptica, calciumblokkers, enz…
- behandeling van eventuele anemie
- behandeling eventuele ijzer-, foliumzuur-, magnesiumdeficiënties
- behandeling van eventuele slaapstoornissen
- behandeling van eventuele nierfunctiestoornissen
- behandeling eventuele polyneuropathie
- optimalisatie farmacotherapie eventuele ziekte van Parkinson
SYMPTOMATISCHE BEHANDELING
- dopaminomimetica:
- levodopa met decarboxylaseremmers
- dopamine agonisten
- benzodiazepines: bijvoorbeeld clonazepam *
- anti-epileptica: natriumvalproaat, carbamazepine
- opiaten: codeine, methadon
* clonazepam kan een obstructief slaapapnoe syndroom verergeren
SAMENVATTING
- RLS en PLMD
- frequent voorkomende ziektebeelden
- niet of nauwelijks bekend bij de meeste patiënten en, helaas ook, artsen.
- definiëring van deze ziektebeelden is duidelijk en levert een goed uitgangspunt voor zowel de diagnose als behandeling
- diagnose RLS berust op de anamnese
- PLMD veel moeilijker
- polysomnografisch onderzoek onontbeerlijk (doorgaans vage en aspecifieke klachten)
- pathofysiologie?
- klinische effectiviteit van dopaminomimetica
- RLS als PLMD niet alleen idiopathisch (primair) maar ook secundair (o.a. iatrogeen)
- opheffen van een eventueel onderliggende factor vaak afdoende.